Beschrijving om hout met de hand, vlak, haaks en op dikte te schaven.

Wim56

Actieve deelnemer
12 jun 2016
430
45
Zevenaar
Hieronder beschrijf ik het schaven van hout, zoals ik het in 1970 op de LTS-Timmeren heb geleerd op de LTS zo hebben we het twee jaar gedaan. We stonden met z’n allen aan het eind van de les (4 uur) tot de enkels in de krullen. Het is bedoeld voor degene die het zuiver schaven eigen wil maken.

Benodigde gereedschappen:
1. Ruwschaaf (hout)
2. Reischaaf (hout en geen voorloper gebruiken. Die was te kort)
3. Reilatten (beukenhout)
4. Winkelhaak (staal)
5. Duimstok
6. Kruishout

Een goede schaaf is belangrijk, maar dat hoeft geen stalen schaaf te zijn. Die hadden we ook niet. Los van de prijs, was een stalen schaf op de bouw ook kwetsbaar. Als die viel, was hij gebroken op de plek waar de beitel door de zool kwam.
Maar een stalen schaaf had een kortere lengte (voorloper) dan een reischaaf en dat was te kort om goed vlak te schaven. Let wel: hout voor timmerwerk (kozijnen, trappen, betimmeringen) was langer dan voor meubelen. Hoe langer het hout, hoe langer de schaaf.

De ruwschaaf was een wat smalle blokschaaf (5 cm brede beitel) zonder keerbeitel. Met deze schaaf kon je snel veel hout wegschaven, maar was vooral bedoeld om ‘het ruw’ ten gevolge van het zagen te verwijderen. Daar zat nog weleens vuil in, waarvan een beitel van de reischaaf stomp kon worden.
Onnodig stomp worden moest absoluut worden vermeden.
Daarom werd na een schaafstreek bij de blokschaven de achterkant opgetild en zo de schaaf naar achteren gehaald. Bij reischaven werd de rechter zijkant iets opgetild en zo de schaaf naar achter gehaald. De schaaf werd niet opgetild! Daarvoor waren twee redenen:
1. De schaaf optillen was zwaarder dan alleen de achterkant optillen. Bij enkele schaafstreken maakt dit niet uit, maar als je een hele dag stond te schaven wel.
2. De schaver hield ‘contact’ met het hout. De schaaf stond sneller weer in de juiste schaafstand.
Legde je een schaaf op de werkbank even weg, dan legde je hem op de zijkant neer.

De reischaaf is een lange schaaf, waar vooral de zool zuiver vlak moest zijn. Elk jaar gingen deze ‘even over de vlakbank’ met de beitel erin, maar uiteraard niet onder de zool uit.
De schaven werden ook in de lijnolie gezet, maar de zool niet. De houten schaven waren niet gelakt.
Ze waren van het merk Nooitgedagt.
Het stellen was een vaardigheid die je door te doen, eigen maakte. Kwestie van kijken, tikken met de hamer op de beitel, soms terugslaan) op de achterkant van de ruwsschaaf of op de bout op de ruwschaaf.
Wat belangrijk was bij een reischaaf, is dat je de druk op de schaaf aan het eind en het begin goed verdeelde.
· Aan het eind: Alleen drukken op de achterkant van de schaaf.
· Aan het begin: Alleen drukken op de voorkant.
Dan wordt ook duidelijk waarom een voorloper te kort is, omdat het achter of voor de beitel veel minder zool zit om verantwoord lange planken te schaven.

De reilatten waren zo’n 40 cm lang en ongeveer 5 x 1 cm. Belangrijker was dat dat ze even hoog waren en zuiver recht. Met de reilatten kon je goed zien of een plank scheluw was.

De winkelhaak was van staal (van Nooitgedagt)
De duimstok werd gebruikt om de maatvoering te controleren, maar ook om over de plank te schuiven, om even snel te controleren op vlak-, bol-, en hol zijn.
Het kruishout werd gebruikt om dikte en breedtemaat in de krassen. Let op: de breedte/dikte was bereikt als de kruishoutlijn net weg was geschaafd!

Het schaven

Vlak schaven
De spintkant van de plank werd het eerste geschaafd. De plank lag op de werkbank en werd niet geklemd. De plank stootte tegen klosjes aan die in de werkbank zaten.
Het vlak werd eerst bestudeerd op (de combinatie van) bolte, holte, scheluwte en schaafrichting, zodat je niet tegen de draad in schaafde.
Met de ruwschaaf werd het ruw er afgeschaafd, maar ook plaatselijke plekken waar veel hout verwijderd moest worden. Daarna werd de plank weer bestudeerd en met een timmermanspotlood werd aangegeven waar wat verwijderd moest worden. Dit gebeurde met de reischaaf.
Als de plank scheluw was, dan ging de reischaaf ook diagonaal over de plank, over de hogere delen.

Dit herhaalde zich dan totdat de plank zuiver was. Dat duurt in het begin lang, maar als je ervaring hebt, ging dat al veel snellen, nauwkeuriger en met minder schaafwerk.
Overigens zag een plank er niet altijd ‘mooi geschaafd’ uit. Dat was niet het doel.

Haaks schaven
De volgende stap was haaks schaven. De plank werd nu wel in de bankschroef geklemd, maar niet altijd, zoals bijvoorbeeld bij kozijnhout. Ook nu werd de plak eerst bestudeerd of hij krom was en of hij haaks was. Dat gebeurde door het blok van de winkelhaak op het vlak geschaafde deel te houden en daarna op de te schaven zijkant te houden. Het was belangrijk om dit tegen het licht te doen (raam). Dan zag je exact waar wat af moest. De winkelhaak schoof je ook van achteren naar voren toe, zodat je ook kon zien waar het meest afgeschaafd moest worden.
Scheluwte was hier niet meer aan de orde. Wel bol en hol schaven.
Eerst wordt met de ruwschaaf ‘het ruw’ verwijderd en daarna wordt er alleen geschaafd met de reischaaf.

Haaks schaven gaat sneller dan vlak schaven. Het is eenvoudiger en er hoeft meestal minder hout af. Ook was het te schaven oppervlak kleiner. Als het af is, dan zet je op de hoek van beide vlakken een streepje. Dat is namelijk een belangrijk merkstreepje voor het verdere vervolg (namelijk: het aftekenen van de houtverbinding. Je legt het blok van de winkelhaak altijd tegen één van deze twee kanten en dus niet helemaal rondom de haakse lijnen zetten)

Op dikte en breedte schaven
Wat je het eerst doet maakt op zich niet zoveel uit, maar de breedste kant heeft een geringe voorkeur om eerst te doen. De dikte wordt nu in het kruishout gezet. Veelal zet men de punt van de stift als juiste maat, maar mij is geleerd de onderkant van de stift en wel die kant, die gericht is naar het klosje. De plank is in dit geval op dikte als de hele kruishoutlijn weg is.
Met het kruishout kras je niet alleen in het langshout, maar ook in het kopshout.

Eerst wordt met de ruwschaaf ‘het ruw’ verwijderd en daarna wordt er alleen geschaafd met de reischaaf. Als je de dikte hebt bereikt, wil kan het nog wel zijn dat in het midden de plank nog bol is. Dan moet daar wat worden afgeschaafd.
Ernstiger is het als het midden van de plank hol is. Dat valt in feite niet meer te corrigeren! In deze fase is het dus belangrijk om de kruishoutlijnen en bol/hol schaven goed in de gaten te houden. Omdat de spintkant van het hout de vlakschaafkant is, hebben we nu meer te maken met de hartkant van het hout. Met als groter risico: tegendraads schaven. Voorkom de verleiding dit weg te schaven!!
Het gaat hierbij niet om ‘mooi schaven’ maar om vlak, haaks en op van dikte te schaven.

Uiteindelijk bereik je een vlak, haaks, recht hout op de juiste dikte. Pas na het aftekenen, houtverbindingen maken, opsluiten met lijm en nagels, enz. wordt het werkstuk ‘opgeschaafd’. Dat wil dus zeggen ‘mooi schaven’. Dit gebeurt met een blokschaaf met keerbeitel. Die was zo afgesteld dat ‘je door de krul heen kon kijken’. Oftewel: heel dun.

Maar het komt wel neer op: doen, doen, doen. Een vaardige timmerman kon vroeger in enkele streken een vlak van een plank vlak schaven. Goed kijken, goed weten waar je wat afhaalt en vooral: niet teveel.
 

BossyRangs

Post veel
30 nov 2015
1.495
343
Torhout, België
Haaks schaven
De volgende stap was haaks schaven. De plank werd nu wel in de bankschroef geklemd, maar niet altijd, zoals bijvoorbeeld bij kozijnhout. Ook nu werd de plak eerst bestudeerd of hij krom was en of hij haaks was. Dat gebeurde door het blok van de winkelhaak op het vlak geschaafde deel te houden en daarna op de te schaven zijkant te houden. Het was belangrijk om dit tegen het licht te doen (raam). Dan zag je exact waar wat af moest. De winkelhaak schoof je ook van achteren naar voren toe, zodat je ook kon zien waar het meest afgeschaafd moest worden.
Scheluwte was hier niet meer aan de orde. Wel bol en hol schaven.
Eerst wordt met de ruwschaaf ‘het ruw’ verwijderd en daarna wordt er alleen geschaafd met de reischaaf.

Bedankt voor de uitleg, Wim. Waarom is scheluwte niet meer aan de orde bij het haaks schaven? Komt dat nooit voor?
 

Wim56

Actieve deelnemer
12 jun 2016
430
45
Zevenaar
Ja, scheluwte komt zeker wel voor, daar heb je gelijk in en een goede aanvulling. Maar je controleert het niet met reilatten, zoals vlakschaven.

Je ziet het 'vanzelf', als je het blok van de winkelhaak tegen de vlakke kant gedrukt houdt en dan naar voren schuift. Als je achter bij het hout aan de linkerkant een lichtstreepje ziet en voor bij het hout aan de rechterkant een lichtstreepje ziet, dan is het vlak zeker scheluw. In dit voorbeeld betekent dat: een lichte schaafstreek van rechtsvoor naar linksachter op de te schaven kant.

Dat brengt mij meteen op het volgende:
Ik heb aangegeven om met potlood te merken waar wat weg moet. Maar het kan ook andersom, zoals in dit voorbeeld. Je wilt absoluut niet dat er wat weg geschaafd wordt waar je een lichtspleet ziet, maar hoe controleer je dat?
Door daar waar je niets weg wilt schaven een potloodlijn (heel dun) te zetten. Staat deze lijn na de schaafstreek er nog, dan heb je niets weggehaald.
 

willem1958

Post veel
28 jul 2015
2.092
3
wormerveer
Goed schaven is eigenlijk een heel logisch proces maar het is goed dat er iemand nu 'ns een duidelijke beschrijving geeft van de basis van het schaven.
Bedankt Wim56.
 

BossyRangs

Post veel
30 nov 2015
1.495
343
Torhout, België
Ja, scheluwte komt zeker wel voor, daar heb je gelijk in en een goede aanvulling. Maar je controleert het niet met reilatten, zoals vlakschaven.

Je ziet het 'vanzelf', als je het blok van de winkelhaak tegen de vlakke kant gedrukt houdt en dan naar voren schuift.

Ok, ik snap het volledig. Bedankt voor de uitleg!
 

lhoornweg

Actieve deelnemer
14 aug 2014
468
7
prachtig stuk! nu weet ik ook direct wat ik altijd fout doe en waarom ik het niet meer leuk vond, ik wou deed alles tegelijk!
 

Deze plek is voor toekomstige tekst. Door nu alvast deze kolom te activeren blijft de kolommen structuur ongewijzigd en de lezerservaring hetzelfde als er hier content geplaatst gaat worden.

Hier kan straks ook info geplaatst worden.