Het haalmes, hoe en wat.

tuoh

Oud hout
Heren,

binnen enkele dagen begin ik met hier een complete handleiding neer te poten om vakkundig met een haalmes aan te slag te gaan, hoe je het beste resultaat verkrijgt, waar moet je op letten tijdens het werken ermee en waarom.

Hoe slijp je zo een ding, waar moet op gelet worden, waarom zo en niet anders, etc.

Welke types en vormen zijn er, waar dienen ze voor, waar werden ze voor gebruikt, etc.

Dat worden enkele forse lappen tekst, met de nodige foto's van haalmessen, het werken ermee, en het eindresultaat.

Alle vragen en eventuele opmerkingen zijn welkom. Analoog aan de topics over zagen en schaven dus.

Ps: Frans heeft hier voor een hele omwenteling gezorgt :D

Mvg,

André
 
  • Leuk
Waarderingen: luk knops
D

Dulcimer

Guest
Prima initiatief André, te meer omdat het haalmes ook al zo'n stuk gereedschap is waarvan 't gebruik bij velen niet meer bekend is en dat terwijl 't toch een erg handig en snelwerkend stuk gereedschap is.
Groet,
Frans
 

Seek

Oud hout
10 mei 2009
2.676
3
Idem. Ik heb er twee liggen maar weet eigenlijk biet goed hoe ik ze het beste kan slijpen. Eentje is recht de ander gebogen. En beide errug bot en vol bramen.
 

tuoh

Oud hout
Haalmes, snijmes, trekmes, paalmes, verschillende namen voor één en hetzelfde stuk gereedschap.

Wiki geeft volgende beschrijving: “ Het mes loopt aan beide einden haaks (of bijna haaks) om in een arend, waarop een handvat is aangebracht. Er wordt (de naam zegt het reeds) trekkend mee gewerkt. De snijdiepte is slechts te controleren door het goede gevoel van de man die ermee werkt. Dus niet geschikt voor een amateur of onervaren hobbyist. Bovendien dient de vouw vlijmscherp te zijn om er een goed resultaat mee te bereiken”

Deze beschrijving dekt de lading al voor een groot stuk, het stuk gereedschap word herkenbaar.

Maar, de constructie van de diverse messen is soms zo verschillend van elkaar dat we er toch wat dieper moeten op ingaan.

“Het mes” kan smal of juist heel breed zijn, recht of gebogen, rechthoekig van sectie zijn, of juist niet, lang of kort zijn, etc.

“De arend” meestal haaks omgezet, soms min of meer in het verlengde van het mes ( Scandinaafs model) soms langs één zijde voorzien van een gesmeed oog (paalmes van de blokmaker)

“De handvaten” meestal een lang geprofileerd model, soms bolvormig, soms als T vorm, etc.

Zo gelijkvormig zijn ze dus niet die haalmessen, maar de manier om er mee om te gaan is wel steeds hetzelfde, snijdend hout verwijderen, snel verwijderen zelfs.

Het is evenals de bijl en de dissel een ruraal stuk gereedschap, en reeds honderden jaren quasi ongewijzigd in gebruik. Zoals bij de meeste ambachtelijke gereedschappen ziet het gebruik er simpel uit, maar de leercurve is redelijk hoog, weinig theorie maar veel praktische oefening is de boodschap. Dit alles, samen met een goed geprepareerd haalmes staat borg voor mooi werk.

En ja, wat houd dat prepareren dan in?

scherp geslepen mes, onder de juiste hoek, meestal rond de 20°, een vlakke vouw, en vlijmscherp gewet.
Een rugzijde die afhankelijk van de aard van het werk mooi vlak, of juist niet vlak moet zijn.

Het is meestal dit laatste punt waar onbewust nogal eens tegen gezondigd word. Anders dan bij een schaaf zit op een haalmes geen dieptebegrenzing, de bediener moet daar zelf voor zorgen tijdens het werken.
Door de snijhoek (een wig) wil het mes steeds dieper in het hout, dit word tegengegaan door tijdens het snijden de handvaten wat op te lichten.
Maar in de praktijk moet je constant blijven corrigeren, oplichten, terug wat drukken , weer oplichten, etc. Je krijgt dus een uitgevlakte golfbeweging te zien om bij een werkstuk een min of meer vlakke snede te verkrijgen.
Dus, om het mes te sturen moet de snede steeds op en neer kunnen “scharnieren” zeg maar. Maar om te kunnen “scharnieren” moet er ergens een scharnierpunt liggen.
En hier komt de aap uit de mouw, bij een vlakke rug ligt dit punt achteraan het mes, bij een mesbreedte van 35mm betekend dit dat de snede scharniert met een boogradius van 35mm, wat dan weer impliceert dat de kleinste beweging met de handvaten resulteert in een extreme beweging van de vouw, en geloof me, daar valt nauwelijks gecontroleerd mee te werken.
Dus als conclusie: geen vlakke rug. Nee, dat is dan weer tekort door de bocht.

Voor sommige jobs heb je nu juist een vlakke rug nodig, waarbij het bovenstaande bezwaar komt te vervallen. Even verduidelijken, bij werken met groen hout, of met gekliefd hout van korte lengtes is een vlakke rug een zegen. Bij deze job gaat het er meestal om dat je van een onregelmatige sectie een vierkante, rechthoekige of ronde sectie maakt, meestal op een snijpaard. Het hout word geklemd en met het snijmes met vlakke rug word het hout dungeschild met lange halen, zonder te sturen met de handvaten, het mes zoekt zelf zijn weg. Op lengtes tot ong. 1m werkt dit perfect, ook omdat de gewenste sectie niet perfect op maat moet worden gebracht. De reden hiervoor, nat hout snijd bijna vanzelf, dus weinig weerstand op de snijhoek, die dan weer weinig neiging gaat vertonen om in het hout te duiken. Bij gekliefd hout idem, het haalmes loopt perfect evenwijdig met de vezel, dus ook hier weer een kleine neiging om in het hout te duiken.

Het paalmes van de blokmaker valt in deze categorie, dit is dus een mes met een vlakke rug, omdat het werk steeds in nat, en gekliefd hout geschiede.

Anders word het als je regelmatig in droger hout van langere lengtes moet werken, of als er veel moet weggesneden worden en dit op wisselende dieptes, of in wisselende hardheden ( spint, kernhout, kwasten) Hier moet de bediener wel steeds kunnen corrigeren, maar omdat het hier meestal gaat om later zichtbaar werk word er aan het eindresultaat hogere eisen gesteld.
Goed uitgevoerd snijwerk met het haalmes vraagt geen verdere bewerking meer, dat is glad, dus tijdswinst.

Maar om glad snijwerk af te leveren mag er geen golfpatroon voelbaar zijn, de correcties in de stand van het mes moeten dan ook met korte bewegingen kunnen gemaakt worden.
Hoe kunnen we deze correctietijd nu verkorten? juist, door de boogradius van het scharnierpunt in te korten.

Wat in de praktijk wil zeggen dat dit scharnierpunt meer naar voor, richting snede moet komen te liggen, = kortere straal. Eureka!!!!
Hier komt dus de bolle rugzijde om het hoekje kijken, nu is bol een groot woord voor een rugzijde die ong. 0,5 tot 1mm bol komt te staan, waarbij het hoogste punt op 1/3 van de mesbreedte komt te liggen, te rekenen vanaf de snede.
Deze bolle vorm bereiken we het makkelijkst door met een vlakke wetsteen onder een heel lichte hoek de rug te wetten vanaf de snede.
Eens deze correctie doorgevoerd voelt je het haalmes veel beter aan, corrigeren tijdens het snijden is nu een fluitje van een cent geworden.

Met het woord “bol” willen we niet zeggen dat de rugzijde nu een cirkelsegment geworden is, nee, het is eerder een vlakke rug welke voorzien word van een vlakke facetkant die tot 1/3 van de mesbreedte loopt.

Tot zover deze eerste kennismaking met het haalmes.


Mvg,

André
 
  • Leuk
Waarderingen: luk knops

Seek

Oud hout
10 mei 2009
2.676
3
Hoi Andre, dat is alvast een mooi begin over het haalmes. heel informatief.
 

tuoh

Oud hout
Vandaag deel II over "het haalmes",

“Het” haalmes bestaat niet, dat mag al duidelijk zijn, er zijn legio verschillende modellen en verschijningsvormen, elke speciale vorm meestal toegespitst op één welbepaalde taak.

Het “U” vormige haalmes is specifiek ontwikkeld voor het uithollen van vlakke delen zoals stoelzittingen, maar het is ook een uitgelezen tool voor de kuiper die er de duigen van vaten mee uitholt.

Het rechte haalmes, waarbij ook de handvaten meestal in het verlengde van het mes staan, je kan het ding het beste vergelijken met een fietsstuur. Voornaamste toepassing is het ontschorsen van boomstammen.

En dan de (licht) gebogen exemplaren, welke meestal in twee richtingen zijn gebogen, veruit de meeste haalmessen leunen aan bij dit ontwerp. Het zijn de alleskunners van de haalmessen. Je vind ze in alle mogelijke afmetingen en diktes, waarbij sommige messen voorzien zijn van een verdunning van het lemmet, enkel de rug heeft de volledige dikte, de rest van het mes is maar half zo dik als de rug.
Deze laatste types zijn voor het meest voorkomende snijwerk het beste qua vorm en snijbeeld. Het grote voordeel schuilt hem in de korte vouw als gevolg van de geringe mesdikte, dus weinig weerstand bij het snijden. De snijhoek is echter identiek aan de andere haalmessen (20°)

De haalmessen waarbij het lemmet overal dezelfde dikte heeft worden soms voorzien van twee vouwen, een grote vlakke vouw met een hoek van 15 à 18°, word aangebracht om het dikke lemmet naar de snede toe dunner te maken, daarna komt de eigenlijke vouw eraan, met een hoek van 20°. Deze secundaire vouw is geen microbevel, maar een volwaardige korte vouw. Andere haalmessen houden het op één vouw. Veel heeft te maken met de houtsoort waar in moet gewerkt worden, bij het werk in harde houtsoorten heb je baat bij een verjongde snede, deze geeft minder weerstand bij het snijden, ook het uitbreken van houtspanen verminderd serieus.

De meeste haalmessen vinden we op rommelmarkten en dergelijke, maar dat zijn meestal lelijk verwaarloosde dingen, slijphoek of vorm van de rugzijde lijken in de meeste gevallen nergens meer op. Nog een gekend euvel zijn de loszittende handvaten, daar moet iets aan gedaan worden, met loszittende handvaten is namelijk niet, of nauwelijks juist te werken.
Werk aan de winkel dus om hier terug een werkende tool van te maken.
Qua staalkwaliteit zijn de aangeboden haalmessen meestal heel behoorlijk, de vroegere fabrikanten wisten waar ze mee bezig waren, dat is wel duidelijk.

Alvorens te beginnen scherpen moet eerst alles ontroest worden, en wat los zit moet terug vast komen te zitten.
Origineel werden de houten handvaten vastgeklonken, men bereikte dit door de arenden doorgaand te maken en eens de handvaten geplaatst een rondsel tussen de onderkant van het handvat en arend te plaatsen, de arend werd vervolgens geklonken, het eindresultaat was een muurvast zittend stel handvaten.

In de loop der jaren komt er helaas altijd wel speling in deze verbinding, wisselende vochtigheid, jaren van misbruik, of gewoon slijtage, etc. De klinkverbinding opnieuw opstuiken lukt slechts zelden, ook omdat ondertussen de arenden teveel speling gekregen hebben in de handvaten.
De enige manier om deze handvaten terug muurvast te krijgen bestaat er in om de ruimte tussen arend en houten handvat op te gieten met epoxy, dat lukt altijd, en is quasi onzichtbaar.

Eens we terug een haalmes hebben, wat ontdaan is van roest en waarbij de handvaten opnieuw muurvast zitten, is de tijd gekomen om het ding opnieuw aan het werk te krijgen.

Slijpen dus, waarbij de vorm nu niet bepaald uitnodigt om aan de slag te gaan met de slijpsteen.
Nou, eens je gezien hebt hoe het moet word dat een klusje van niks.

Volgende aflevering gaan we dus slijpen en afwetten, met als eindresultaat een vlijmscherp en werkend haalmes.

Ook nog wat foto's van diverse haalmessen, met verschillende mesdiktes en de gevolgen daarvan op de snedevorm.


Mvg,

André

Attached files
 

tuoh

Oud hout
En nog wat foto's van een deel van mijn haalmessen, tevens een foto van sommige haalmessen in transportmodus :D

Het grote haalmes heb ik enkele jaren geleden in bezit gekregen van de eerste koper, die had het ding al 35 jaar in huis maar had er nooit een werkend stuk gereedschap van kunnen maken.

Laat dat grote ding nu het best werkende mes zijn dat ik al in handen heb gehad :D Het heeft me wel een kleine dag werk gekost om het haalmes zo ver te krijgen, nieuwe handvaten, de stand van de arenden gewijzigd, en tenslotte herslijpen en afwetten. Nu is dit HET mes geworden voor het maken van rondhouten :D Veel gewicht, dus ook veel power, dat gaat vooruit.

Het onderste kleine haalmes op de overzichtsfoto is nog zo stomp als een hak, het slijpen en afwetten ervan, inclusief het eerste snijresultaat na de onderhoudsbeurt word het hoofdonderdeel van de volgende aflevering.


Mvg,

André

Attached files
 

Seek

Oud hout
10 mei 2009
2.676
3
Ik heb wel eens gelezen dat de haalmessen met die kogelronde handvaten meer voor huis tuin en keukengebruik waren zoals elke boer wel eens nodig had. Terwijl die met de lange handvaten meer voor professioneel gebruik waren. Herken je dat verhaal?
 

tuoh

Oud hout
Kees,

dat heb ik nog gehoord, maar ik denk niet dat het strookt met de waarheid. Bij mijn eerste werkgever veertig jaar geleden waren de meeste haalmessen van die mannen allemaal met bolle handvaten. Die haalmessen gingen net als andere gereedschappen over van vader op zoon, sommige waren toen misschien ook al veertig jaar of meer oud. Maar alle haalmessen die ze hadden waren van het type met verdunt lemmet en verdikte rug.

Ik denk eerder dat het te maken had met het land van oorsprong, Franse haalmessen hadden bijna altijd bolle knoppen, Engelse haalmessen waren meestal uitgerust met de langwerpige variant.

Persoonlijk werk ik liever met de langwerpige handvaten, maar dat is een persoonlijke voorkeur. Beide types werken evengoed.

Mvg,

André
 

tuoh

Oud hout
De volgende aflevering gaat nog even op zich laten wachten, heb vandaag een deel van het staalwerk voor de trapdraaibank ontvangen, dat ga ik de komende dagen eerst monteren :D .

In de loop van volgende week volgt dan het slijpen van haalmessen.


Mvg,

André
 

nyckle

Actieve deelnemer
21 mei 2010
359
27
Als jongetje had ik altijd respect voor het haalmes. Raar hé. Maar opa stierf, en ik heb geen haalmes geërfd. Toch wil ik weer een haalmes. Het liefst een oude. Wat ik nu heb is prut.
 
D

Dulcimer

Guest
Interessant onderwerp heb je hier aangeboord André, over 'n onderschat en onbekend ( op de rommelmarkt gehoord; "wat zou dat zijn? Nou, dat is een kaasschaaf van vroeger") stuk gereedschap dat snel werkt.
Bijgaand een foto van de mijne, die ik op de eerder genoemde rommelmarkt kocht voor een paar Euro's. Helaas is de doorn in een van de handvaten door roest afgebroken en zit het handvat nu los. Toch is er nog goed mee te werken. Ik zal een van mijn zoons die kan lassen, vragen of hij er een nieuwe doorn aan kan maken.
Toen ik 'm kocht zat er zoveel roest op dat ik flink moest schuren en slijpen om dat te verwijderen en er kwam 1e klas staal onder uit, helaas is de naam van de fabrikant hierdoor niet meer leesbaar, alleen een nummer; 275.

Groet,
Frans

Attached files
 

tuoh

Oud hout
Frans,

Ja, er valt over haalmessen toch wel wat te vertellen, meer dan ik eerst dacht.
Anders dan bij beitels was het blijkbaar bij haalmessen niet de gewoonte om er een merkstempel op achter te laten. De meeste messen gaan naamloos door het leven, van de zeven messen die ik in mijn bezit heb zijn er maar twee gemerkt.

Eentje is een Frans merk, ze maakten ook zagen, schaven, beitels, auto's, etc. "Peugeot frères" een firma die op veel markten thuis was.

Het andere merkstempel is vermoedelijk ook Frans, namelijk "LaRose" de naam is omgeven door vier rozen.

Beide messen hebben bolle handvaten, toeval, of betekend het iets meer? Wie het weet mag het zeggen.

Wanneer je bij je haalmes beide handvaten vastgezet krijgt zul je wel ondervinden dat het toch beter werkt.
Die rechte vorm is anders redelijk zeldzaam, de meest voorkomende zijn licht gebogen.

Mvg,

André
 

tuoh

Oud hout
Vandaag wat tijd gevonden om nog wat foto's te nemen bij het slijpen van een haalmes.
Dus hier is het langverwachte deel over het slijpen van haalmessen.

...........

Alvorens daadwerkelijk te beginnen slijpen moeten we eerst het haalmes eens duchtig onder de loep nemen, en dan voornamelijk de rug van het mes. Bij oude messen zie je hier regelmatig een te bolle rug. daar is niet mee te werken, dat moet dus eerst gecorrigeerd worden. Is het niet teveel, dan kan de rug gecorrigeerd worden met de wetsteen, is het teveel dan doe ik meestal beroep op een bandschuurmachine met een schuurband van K100 à 120, dat versnelt het proces aardig.

Best wet of schuur je tot de rug terug mooi vlak is, daarna kan je dan de lichte afschuining aanbrengen, afhankelijk van wat je met het haalmes van plan bent.
Wil je een afschuining aanbrengen dan gebeurt dat uitsluitend met een vlakke wetsteen, dit geeft het meeste controle. Een 0,5mm à 1mm afschuining op 1/3 van de mesbreedte, te rekenen van af de snede is ruimschoots voldoende.

Zelf begin ik met een steen van K250, dan K400, en eindig met een K600. Na het slijpen en wetten van de vouw met dezelfde stenen word de snede nog eens gepolijst tegen een schijf met pasta. Het eindresultaat is een vlijmscherp haalmes.

Hoe gaan we nu werk om aan een rare vorm toch een mooie vouw te creëren zonder al te veel problemen.
Wel, met behulp van een stukje huisvlijt loopt dit proces op wieltjes, een simpel blokje hard hout met een fors stuk spijker erin klaart de klus.
Dit blokje kan je vastzetten op de beitelsteun van de slijpsteen, een kleine klem klaart de klus, ook omdat er geen noemenswaardige krachten opkomen.
Door de rare vorm zijn we verplicht om het haalmes te slijpen op een hoek van de steen, anders kom je in de knoei met de handvaten, die raken dan de rest van de machine, of de andere steen bij grote exemplaren.
Het blokje met spijker dient als geleiding, het zorgt ervoor dat het mes altijd in dezelfde hoek de steen raakt. De hoek gevormd door de bovenkant van het blokje met de opstaande spijker dient als geleiding, dat geeft een heel accurate geleiding.
Het vlak van het blokje waar het mes over glijd word best wat bol gemaakt, dan verloopt het slijpen van ronde messen een stuk vlotter.
De juiste hoek word ingesteld door het blokje wat dichter, of juist wat verder weg van de steen vast te klemmen. Eens de juiste hoek gevonden is het slijpen een koud kunstje geworden, gewoon het mes heen en weer over de hoek van steen halen zonder extra druk, het eigen gewicht van het haalmes zorgt ervoor dat het mes geslepen word.
Doordat bij haalmessen een scherpe vouw word geslepen, ong. 20° is het oppassen geblazen voor het verbranden van de snede, regelmatig koelen is de boodschap.

Als voorbeeld heb ik één van mijn messen eens een grondige beurt gegeven, dat mes heb ik al ettelijke jaren, maar had er nog niks aan gedaan.

Foto 1 laat zien dat de rug veel te bol ligt, daar heb ik dus eerst iets aan gedaan, op de schuurmachine ermee, opletten voor het verbranden en schuren maar tot er terug een vlakke rug tevoorschijn kwam.

Foto 2 laat een correct gevormde rug zien, tenminste toch voor het werk dat ik er mee doe.

Foto 3 laat het haalmes in slijppositie zien, met op de beitelsteun van de machine het steunblokje met spijker waar het mes tegen glijd.

Foto 4 hier was het even goochelen om zowel haalmes als fototoestel in de aanslag te houden, maar je ziet een gesneden facetkant in Eik met het vers geslepen mes.

Foto 5 de gesneden facetkant, het werk van één minuut, daar kan geen freesmachine tegen op.


In de praktijk ga je een haalmes pas dan opnieuw slijpen als de snede beschadigingen vertoont (stukjes uit de snede) Tijdens het dag dagelijkse werk volstaat wetten, begin je te voelen dat het wat moeizamer gaat, dan op de wetsteen ermee, en dit liever te snel dan te laat, zo hou je het haalmes met weinig moeite altijd in optimale conditie.
Zoals met alle snijdende gereedschappen draag steeds zorg voor het haalmes, let op hoe je het neerlegt en bewaard, werk enkel in proper hout, dus vrij van onrechtmatigheden (zand, verf, etc.) dat beetje aandacht verlengt de levensduur van de snede serieus.


De volgende aflevering gaat gewijd worden aan het werken met een haalmes, wat kan je ermee, en hoe bereik je het mooiste resultaat.

Attached files
 

Steven Gauwberg

Post veel
9 feb 2011
941
3
Stekene
www.houtentiek.be
Indrukwekkend vind ik dit topic.
Ik ben de gelukkige eigenaar van een stuk of vier haalmessen, maar niet één staat goed geslepen.
Omdat ik niet wist hoe het nu eigenlijk hoorde beperkte ik het tot afwetten, en haalde (dacht ik) redelijke resultaten. Tot ik jouw foto's zie, André :D .

Hoop binnenkort ook wat tijd te vinden om er toch minstens ééntje in orde te zetten, ben vooral onder de indruk van de laatste foto. Zo zie je maar hoe zuiver zo'n gereedschap werkt eens het in orde staat!

Kijk al uit naar de volgende les!

Groeten,
Steven
 

Deze plek is voor toekomstige tekst. Door nu alvast deze kolom te activeren blijft de kolommen structuur ongewijzigd en de lezerservaring hetzelfde als er hier content geplaatst gaat worden.

Hier kan straks ook info geplaatst worden.